VAHİY - SÜNNET İLİŞKİSİ
İmâm Şafiî, sünneti kabul etmeyenlerin, ya sünnetin hücciyetini/delil olmasını, ya da "haber-i hassa"nın bağlayıcılığını reddettiklerini söylemiştir. Sünnetin hücciyetini bütünüyle reddedenlerin yanında, sünneti yalnızca belirli konularda hüccet kabul edenler ya da sünneti Kur'ân ve akıl deliline muvafık olması durumunda hüccet kabul eden gruplar bulunmaktadır.
Ehl-i sünnet bilginlerine göre sünnet, Allah(c.c.) Teâlâ'nın hükmünün bilinmesine delildir. Sünnet bu hükmün izharı, keşfi veya delâleten bilinmesine delil olabilir. Sünnetin Allah(c.c.)'ın hükmünün bilinmesine mutlak anlamda delil olması ise ancak Hz. Peygamberin "ismeti" ve onun sünnetinin korunmuş olmasıyla mümkündür.,
Bu sebeple sünnetin, kıymetini ve bağlayıcılığını tespit etmek için, önce onun kaynağını veya başka bir ifadeyle Hz. Peygamber’in bilgisinin kaynaklarını belirlemeye ve özellikle sünnet-vahiy alâkasının rivayet asrında nasıl anlaşıldığını ortaya koymaya ihtiyaç vardır.
HZ. PEYGAMBERİN KORUNMUŞLUĞU (İSMET)
Peygamberlerde, peygamberlik mansıbının ayrılmaz niteliği kabul edilen bazı özellikler bulunmaktadır. Bunların başında ismet vasfı gelmektedir. Bu nitelik muahhar dönemlerde tafsil edilerek peygamberlerin ismet, fetânet, sıdk, emniyet ve tebliğ gibi nitelikleri bulunduğu belirtilmiştir. Ancak rivayet asrında, bütün bu nitelikler ismet sıfatının içinde değerlendirilmiştir. Zira bütün diğer sıfatlar neticede ismete bağlı özelliklerdir.
İsmet vasfı, "Allah(c.c.) Teâlâ'nın peygamberlerini kadir ve kıymetlerini düşürecek şeylerden koruması" ve "günah işlemek mümkün olduğu halde, günahlardan uzak durma melekesidir" şeklinde tanımlanmıştır. İsmet konusunda usûl ve kelâm kitaplarında yapılan tartışmalar dikkate alınarak, Ehl-i sünnet âlimlerinin tercih ettiği görüşler çerçevesinde daha kapsamlı bir tanım yapılmıştır. Buna göre ismet, Allah(c.c.) Teâlâ'nın peygamberlerin zahir ve bâtınlarını küfür ve büyük günahlardan koruması; küçük günahlarından da onları haberdar ederek (tenbih), tevbe etmelerini sağlamasıdır. Bu tanımda Ehl-i sünnet bilginlerinin ismet tanımlarındaki tüm nitelikler bir araya getirilmiştir. Buna göre, peygamberler, küfür ve büyük günahlardan korunmuşlardır. Küçük günahları ise (zelle) işleyebilirler, ancak bu şekilde bırakılmazlar; Allah(c.c.) Teâlâ, onları haberdar eder ve tevbe ederek yanılgılarını tashih etmelerini mümkün kılar. Binaenaleyh, peygamberler, insanlarda bulunan birtakım eksiklik ve günahlardan Allah(c.c.) Teâlâ'nın lütfü ile korunmuştur. Peygamberler, nübüvvetten önce, insanların çirkin ve aşağılayıcı kabul ettiği küçük günahları da yapmamışlardır. Onlar, nübüvvetten önce de aynı şekilde Allah(c.c.) Teâlâ'nın tevfîk ve tevellisi altındadır.
HZ. PEYGAMBER'İN BİLGİ KAYNAKLARI
Bu başlık altında Hz. Peygamber'in bilgi kaynakları tetkik edilecektir. Böylece sünnetin şer'î ve ilmî değeri tespit edilmeye çalışılacaktır. Sünnetin vahiyle ilgisi onun hem dinî hem de ilmî değerini ortaya koymaktadır. Ancak bilindiği gibi sünnetin bütünü vahiyle bildirilmiş değildir. Bazı konuları Hz. Peygamber, tecrübe ile haber vermiş bir kısım meseleleri ise aklı/fetâneti ile çözümlemiştir. Ancak Hz. Peygamber insanlara örnek ve rehber olarak gönderilmiştir. Onun bu misyonunu yerine getirebilmesi her yönüyle itimat edilir olmasına bağlıdır. Kendisine itimat edilmesi için onun bütün söz ve fiillerinin doğru ve hatasız olması gerekmektedir. Tecrübe ve alal ise ne kadar kusursuz olursa olsun her zaman yanılabilir. Yanılma ve hataya düşmekten korunma ancak vahyin kontrolü ile mümkündür. Bu durumda Hz. Peygamber’in hadislerinin vahiyle ilişkisinin ele alınması gerekmektedir.
Vahiy
Hz. Peygamber’e gelen bütün vahiylerin Kur'ân-ı Kerîm'de yer aldığını ileri sürmek ve vahyi Kur'ân ile sınırlandırmak doğru değildir. Çünkü böyle bir iddiaya önce Kur'ân-ı Kerim mâni olmaktadır. Kur'ân'da anlatılan bazı olaylarda, Allah(c.c.) Teâlâ'nın o olayla ilgili bazı bilgileri Kur'ân dışında bir vahiyle Hz. Peygamber'e bildirdiği de anlaşılmaktadır. Bütün bunların yanında kanaatimizce en önemli delillerden birisi de İmam Şafiî'nin dikkat çektiği üzere Kur'ân'da Kitap ile birlikte zikredilen "hikmet" ile sünnet arasındaki alâkadır. Allah(c.c.) Teâlâ, Kur'ân-ı Kerim'de "Ümmiler arasından kendilerine (Allah(c.c.)'ın) âyetlerini okuyan, onları temizleyen, onlara Kitab'ı ve hikmeti öğreten bir elçi gönderen O'dur" buyurmuştur. İmam Şafiî, bu âyet-i kerimede geçen Kitab'ın Kur'ân, hikmetin ise Sünnet olduğunu söylemiştir. Ona göre sünnet, bütünüyle vahiy kaynaklıdır ve vahiy gibi Hz. Peygamber'e indirilmiştir.
Sünnetin kaynağı meselesine, rivayet asrındaki hadis kitaplarının musannıfları tarafından da temas edilmiştir. Bunu İmâm Buhârî'nin (Ö.256/869) Sahîh'inin "Kitâbu'l-İ'tisâm" bölümündeki şu bab başlığından anlıyoruz: "Peygamber (sav) kendisine vahiy indirilmeyen konularda soru sorulduğunda "Bilmiyorum" derdi veya vahiy indirilinceye kadar cevap vermezdi. Allah(c.c.) Teâlâ'nın, "Allah(c.c.)'ın sana gösterdiği vech ile" sözünden dolayı re'y ve kıyasla cevap vermezdi” babı.
Sünnetin hücciyeti konusunda görüş birliği bulunan İslâm bilginleri, sünnetin bütününü aynı derecede bağlayıcı görmemişlerdir. Sünnet, genelde bağlayıcı olması açısından iki kısma ayrılmıştır. Birinci kısım, yerine getirilmesi faziletli, fakat terk edilmesinde uhrevî bir ceza bulunmayan sünnetlerdir. İkinci kısım ise, yerine getirilmesi gerekli sünnetlerdir. İbn Kuteybe, sünnetin bu ikinci kısmını, kaynağı açısından ikiye ayırmıştır: "Birinci kısım, Cibril'in Allah(c.c.) Teâlâ'dan getirdiği sünnettir. İkinci kısım ise, Allah(c.c.) Teâlâ'nın Hz. Peygamber'e hüküm koyması için izin verdiği ve re'yiyle karar vermesini kendisine emrettiği sünnettir. Bu kısımda Hz. Peygamber birtakım sebep ve özürlerden dolayı dilediğine ruhsat vermekte serbest bırakılmıştır."
Rivayet asrından sonraki usûl âlimlerinin, sünnet-vahiy alâkasına yaklaşımları ise şöyle özetlenebilir: Peygamberlerin şerî hükümlerde bilerek yalan söylemesi muhal görülmüştür. Hata ile yalan söylemeleri ise âlimlerin cumhuru tarafından kabul edilmemiştir. Peygamberlerin unutmaları da imkânsız kabul edilmiş, bu konuda icmâ olduğu da söylenmiştir. Rasûlullah sahih bir hadislerinde "Ben de ancak sizin gibi bir insanım. Sizin unuttuğunuz gibi unuturum; unuttuğumda bana hatırlatın." buyurmuştur. Bu ve benzeri hadisler şu şekilde yorumlanmıştır: Peygamber ilk anda unutabilir, ancak o durumda bırakılmaz, kendisine vahiyle hatırlatılır. Hz. Peygamber’in hata ve unutmasını caiz görenlerin çoğunluğu, hemen akabinde, unutmanın tashih edileceğini öne sürmüşlerdir.
Hz. Peygamber’in Kur'ân dışında vahiy aldığını arz ettikten sonra, vahiyle bilinenlerin sınırının belirlenmesi de gerekmektedir. Vahiy, gayb âleminin bilgisini bize ulaştıran en güvenilir bilgi kaynağıdır. Gaybın, akıl ve duyularla anlaşılma imkânı yoktur. Çünkü bu sahada idrak kuralları ve akıl prensipleri geçerli değildir. Bu nedenle, insan bilgisini müşahede âleminin ötesine ve mevcut sınırların üstüne yükselten vasıtalardan birisi de vahiydir. Hz. Peygamber'in vahye dayanarak bildirdiği haberlerde kesinlikle yalan ve hata ihtimali yoktur. Rasûlullah'ın gayb hakkında bildikleri, Allah(c.c.) Teâlâ'nın vahiyle kendisine bildirdiği kadardır.
Nebevî Fetânet
Vahyin yanında Hz. Peygamber'in bilgi kaynaklarından birisi de peygamberlik makamına uygun “akıl melekesi”dir. Rasûlullah'ın "aklı" vahiyle aydınlatılmış, bazen gayb perdesi kaldırılarak, melekût âlemi müşahedesine sunulmuş, ayrıca Allah(c.c.) Teâlâ dini göndermekle gerçekleştirmeyi hedeflediği maksatları kendisine öğretmiştir; böylece onun aklî melekeleri kemâl noktasına ulaşarak âdeta hata yapma ihtimali ortadan kalkmıştır. Bu nedenle akıl, ilim, sabır, yakın ve görüşlerinin doğruluğunda Rasûlullah'ın diğer insanlardan üstünlüğü bütün Müslümanlar tarafından kabul edilmiştir.
Hz. Peygamber'in "akıl melekesini" anlatmak için ise ihtiyatlı davranılmış, bu sebeple de kelimeler dikkatli seçilmiştir. En sık kullanılan kelimeler, "re'y", "içtihat" ve "kıyas"tır; az da olsa "firâset" kelimesi de kullanılmıştır. Ancak söz konusu terimler, diğer insanlar için de kullanıldığından, Rasûlullah’ın üstün peygamberlik nuru ile inkişaf etmiş akıl melekesini anlatmak maksadıyla daha sonraki dönemlerde "fetânet" kavramı tercih edilmiştir.
İmam Buhârî'ye göre Hz. Peygamber'e verilen, "Allah(c.c.) Teâlâ'nın ona göstermesiyle" hasıl olan bir melekedir. Bazı usûlcüler de, vahiy nuruyla aydınlatılarak, isabetli karar almada mükemmel seviyeye ulaşan Hz. Peygamber'in akıl melekesini "bâtınî vahiy” şeklinde yorumlamışlardır.
Tecrübe
Her insan çevresinden etkilenir. Çevresindeki insanların bilgi ve tecrübelerinden istifade eder. Ayrıca kendi tecrübe ve gözlemleri ile de her gün yeni bilgiler öğrenir. Bu nedenle, sıradan bir insanın bilgi birikiminin önemli bir kısmı, onun tecrübe ve gözlemler sonucu kazandığı bilgidir, denilebilir. Ancak peygamberler çevrenin insanı değildirler; onlar çevrelerini değiştirmekle vazifeli elçilerdir. Bu sebeple Hz. Peygamber'in sözlerinin anlaşılması için yalnızca tecrübelerinin ve içinde yetiştiği sosyo-kültürel çevrenin dikkate alınması yeterli değildir. Vahiy onun hayatının her kısmını tanzim etmiş ve eşyanın hakikatine vâkıf olmasını sağlayacak gaybî bilgiyi getirmiştir.
Rasûlullah, Kureyş'in örf, âdet ve geleneklerini, Arap kabilelerinin lehçelerini ve bir müddet içlerinde yaşadığı bedevi Araplardan fasih Arapçayı öğrenmiştir; hatta bu nedenle lügat ve benzeri dil ile ilgili konularda da hüccet kabul edilmiştir. Hz. Peygamber, içlerinde yaşadığı kavminin dilini, örf ve âdetlerini öğrendiği gibi, onların hastaları tedavi usullerini, ticarî muamelelerini ve kavminin Hz.İbrahim'den tevarüs ettiği bazı dinî gelenekleri de öğrenmiştir. Ancak onun tecrübe ve gözlem ile öğrendiği bütün bu bilgiler, nübüvvetten sonra vahyin kontrolünden geçmiş ve bir kısmı "vahyî bilgi" ile takrir edilmiş, bir kısmı tadil edilmiş ve diğer bir kısmı da tamamen tebdil edilmiştir.
Tecrübe ve akıl yürütmeyle her konuda bilgi edinme imkânı yoktur. Gayb haberleri, yaratılış ile ilgili bilgiler, Allah(c.c.) Teâlâ'nın sıfatlarıyla ilgili haberler ancak vahiyle bilinebilecek gerçeklerdir. Dolayısıyla bu konulardaki hadislerin bütünüyle vahiy kaynaklı olacağı da aşikârdır.
Peygamber'in tecrübî bilgileri bulunduğu reddedilemez; ancak bu bilgilerin bir kısmı da zaten normalde ancak tecrübe ile öğrenilen, yanlış olması mümkün olmayan bilgilerdir. Bir kısım tecrübî bilgiler de vardır ki, çevreden öğrenilen bu tür bilgilerin hatalı olması mümkündür; söz konusu bilgilerin hatalı kısımları vahiy tarafından tashih edilmiş, diğerleri ise ibkâ edilmiştir. Bazı konuların ise tecrübe ile bilinmesi hiç mümkün değildir; bu çeşit bilgilerin Hz. Peygamber'e, doğrudan vahiyle öğretildiği de yadsınamaz bir gerçektir.
Netice olarak denilebilir ki, Rasûlullah’ın sünnetinin kaynağı konusunda farklı açıklamalar yapılmıştır. Görüldüğü üzere sünnetin bir kısmı vahiy, bir kısmı Hz. Peygamber'in fetâneti, diğer bir kısmı da tecrübeye dayanmaktadır. Hz. Peygamber'in âhiret ahvâli, ibadetler ve melekût âlemi ile ilgili hadislerinin, bütünüyle vahiy kaynaklı olduğu açıktır. Bir kısım konularda tecrübe ve fetânet ile hareket ettiği için, -gerçek nedeni ne olursa olsun- bazı küçük hatalar yaptığı da bilinmektedir. Ancak, onun hatalarının/sürçmelerinin vahiyle tashih edildiği de bir gerçektir. Sünnî âlimlerin çoğunluğu, vahiy kaynaklı olmayan sünnetlerin başlangıçta hatalı olma ihtimali bulunduğunu, şayet hatalı ise vahiy tarafından muhakkak tashih edileceği görüşünü benimsemiştir. Binaenaleyh, sonuçta sünnetin bütünüyle vahyin kontrolünden geçmiş olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle rahatlıkla Hz. Peygamber'in sünnetinin tarih, fen bilimleri ve akılla ilgili hususlarda hatalı ve çelişkili bilgiler içermeyeceğini söyleyebiliriz.